Vuk Stefanović Karadžić – Reformator Srpskog Jezika I Velikan Srpske Književnosti

“Ja sam do sada nekoliko puta u Srbiju dolazio s punom glavom i torbom rodoljubivih planova samo zato da bi narodu što na polzu služiti mogao, pa kad sam video da se ne može, onda sam se žalostan vraćao opet amo (u Beč), da mu odovud služim s čim se i koliko se može.”

Vuk Stefanović Karadžić

Vuk Stefanović Karadžić, reformator srpskog jezika, sakupljač narodnih umotvorina i tvorac prvog rečnika srpskog jezika predstavlja najznačajniju ličnost srpske književnosti prve polovine 19. veka. Vuk je bio vizionar koji je poštovao tradiciju, čovek koji je razumeo značaj i lepotu narodne kulture. Iako suočen sa mnogobrojnim problemima (materijalnim, zdravstvenim, porodičnim), kao i sa napadima jednog broja tada učenih Srba, države i crkve, on je ostao dosledan sebi i svojoj zamisli i na kraju je izvojevao pobedu.

Kako je od malena pokazivao veliku radoznalost i žeđ za znanjem, Vuk je prva slova naučio od polupismenog rođaka još kao dečak. Njegovo dalje opismenjavanje i školovanje se nastavilo i kasnije, ali uz brojne probleme i prepreke. Učio je, ili je to pokušavao, u manastiru Tronoši, Gimnaziji u Sremskim Karlovcima, u Petrinji i u Velikoj školi u Beogradu.

Pored problema sa školovanjem, kao mlad se suočava i sa ozbiljnim zdravstvenim problemima. Zbog kostobolje, 1810. godine biva upućen na lečenje u Peštu. Iako lečenje nije dalo rezultate i noga mu je ostala trajno zgrčena u kolenu, ovo putovanje će biti od velikog značaja za njegov budući rad jer tada upoznaje Savu Mrkalja i Luku Milovanova.
Vuk je jedno vremeradio kao učitelj u Beogradu, a kasnije i kao carinski službenik u Kladovu. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka 1813. godine napušta Srbiju i utočište nalazi u Austriji. U potrazi za novim znanjima, sa nevelikom školskom spremom i popriličnim životnim iskustvom odlazi u Beč, gde će provesti ostatak života.

Iako je živeo u Beču, povremeno se vraćao u Srbiju, želeći da uspostavi bolje odnose sa knezom Milošem. Mada je imao dosta planova i ideja za unapređenje srpske kulture i pismenosti, nije naišao na razumevanje kneza Miloša, koga su više interesovali novac i trgovina. Pošto su se prema Vuku u Srbiji odnosili sa nepoverenjem i omalovažavanjem, on se razočaran oprašta od Srbije i ponovo odlazi u Beč. Od 1820. godine Vuk se definitivno okreće Evropi.

U Beču počinje da izučava nemački i latinski jezik. Rad započinje u krugu srpskih izbeglica okupljenih oko Uredništva Novina serbskih. Vuk piše članak o uzrocima sloma Prvog ustanka koji dospeva u ruke Jerneja Kopitara, Slovenca koji je radio u bečkoj dvorskoj biblioteci kao cenzor slovenskih i novogrčkih knjiga i koji je gajio veliku ljubav prema književnosti slovenskih naroda. Kopitar nije objavio ovaj članak, ali se zainteresovao za Vuka i njegov rad. Savetovao ga je da objavi prvu gramatiku (sa reformisanom ćirilicom) i rečnik srpskog jezika sa rečima narodnog govora. Drugim rečima, da uvede narodni jezik u srpsku književnost. Vuk u početku biva rezervisan, ali ipak postepeno prihvata Kopitareve savete i započinje rad na skupljanju narodnih pesama, priča i drugih umotvorina – poslovica, zagonetki, pitalica. Nakon samo četiri meseca, Vuk u Beču štampa knjigu „Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica“- zbirku od sto lirskih i osam epskih pesama, koje je zapisao po sećanju. Već naredne godine Kopitar je objavio Vukovu „Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu“ kao i „Malu prosto-narodnju slavenoserbsku pjesnaricu“.

Godine 1814. Vuk počinje pisanje gramatike srpskog jezika sa Lukom Milovanovim. Tako nastaje novi, jednostavan, pravopis, koji se svodi na fonetsko načelo „piši kao što govoriš, čitaj kao što je napisano“. Ovim je, praktično, bila započeta Vukova reforma pravopisa, koja se zasniva na narodnom govoru. Do tada su Srbi izdali ukupno stotinak knjiga i sve su bile napisane na teško razumljivom i komplikovanom jeziku koji se sastojao od slavenoserbskog, ruskog, crkveno-književnog i još nekih modifikacija ovih i sličnih jezika.

Iako u velikoj materijalnoj oskudici, 1818. godine Vuk uspeva da odštampa „Srbski rječnik“ – prvi rečnik srpskog književnog jezika, sa 26.000 reči, sa novim pravopisom i sa dosta etnografske i istorijske građe. U sklopu rečnika bilo je i prošireno izdanje gramatike, sa novim reformatorskim zahtevima.

Kopitar je pisao o srpskoj narodnoj poeziji u stranim listovima. Zahvaljujući njemu, Vuk se upoznao sa mnogim evropskim lingvistima i književnicima, a srpske narodne pesme, kultura i istorija postali su poznati širom Evrope. Za srpski jezik i srpske narodne pesme zainteresovali su se Johan Volfgang Gete, braća Grim, Ranke, Puškin i drugi. Nakon toga i sam Vuk postaje svestan snage pera, u kome vidi novo oružje u borbi za oslobođenje srpskog naroda od zaostalosti.

Ohrabren početnim uspesima, Vuk odlazi u Srem i beleži nove narodne pesme. Radi sakupljanja narodnih pesama nekoliko puta je putovao u Srbiju, preko Slavonije u Hrvatsku, Dalmaciju, Dubrovnik, Boku Kotorsku i Crnu Goru. Po sopstvenom kazivanju, žalio je što nije mogao da ode u Bosnu, Hercegovinu, na Kosovo, u Metohiju i svu Staru Srbiju. Vuk piše: „Ja sam o ovome putu jednako mislio i dosta puta se na nj spremao, ali su smetnje bile tolike da se nijesu mogle nadvladati.“

Prve Vukove knjige izazivaju različite reakcije. Tada slavni evropski naučnici i književnici -Kopitar, Grim, Herder, Gete i drugi, dočekali su ih rečima hvale. Njegov rad na gramatici naišao je na odobravanje evropskih filologa i lingvista. Nasuprot tome, u Srbiji i Vojvodini je nastala prava hajka na Vuka od strane nekih tada učenih Srba, srpske crkve i srpske države. Njegove ideje su dočekane sa neskrivenim ogorčenjem i osudama. Posebno su na udaru bili ortografija i narodni jezik koji je nazivan „prostim“ i „govedarskim“. Tadašnji mitropolit Stratimirović i crkva su svim sredstvima branili crkveni jezik, braneći time zapravo svoj uticaj u narodu i privilegije. Nepismeni Knez Miloš je 1832. godine zabranio upotrebu Vukovog pravopisa u Srbiji, a Vuku je zabranio da dolazi u zemlju. Srećom, Vuk je imao i mudre pristalice i istovremeno prijatelje, koji su shvatali vrednost njegovog dela, a neki od njih su bili Đura Daničić, Petar Petrović Njegoš, Dositej Obradović, Branko Radičević.

Napadi nisu pokolebali Vuka. Ubeđen u ispravnost svojih ideja i stavova, odlučno prihvata borbu, ne odustaje i ne povlači se. Prvo odgovara na napade, a zatim i sam napada, oštro i bespoštedno. Tako je započeo žestoki rat koji će trajati više od četiri decenije. Vuk je svojim protivnicima uporno dokazivao da nisu u pravu i sticao sve veći broj pristalica. Godina 1847. je godina Vukove pobede i godina u kojoj je konačno dokazao da je srpski narodni jezik jedini pravi jezik Srba. Te godine izdate su četiri knjige na narodnom jeziku:

Vukov prevod „Novog zaveta“ sa crkvenoslovenskog na srpski jezik;
rasprava o jeziku „Rat za srpski jezik i pravopis“, Đure Daničića;
„Pesme“,Branka Radičevića; i
„Gorski vijenac“ Petra Petrovića Njegoša.

Osim zasluga koje se tiču reformi pravopisa, veoma je bitno istaći i njegov rad na sakupljanju narodnih pesama. Svojim dubokim poznavanjem narodnog duha, dobrim ukusom u odabiru, predanošću i istrajnošću u poslu, Vuk je uspeo da prikupi najbolju zbirku srpskih narodnih pesama, koje su, zahvaljujući njemu i njegovim prijateljima i pristalicama ušle u evropsku i svetsku kulturnu baštinu i pronele po svetu lepotu naše narodne književnosti.

Pojavivši se u vreme procvata romantizma u Evropi, srpska narodna poezija je doživela izvanredan prijem. Jakob Grim je počeo da uči srpski jezik da bi mogao da je čita u originalu i upravo je njegovom zaslugom srpskoj narodnoj književnosti omogućen ulazak na velika vrata u evropsku književnost. Srpske narodne pesme (i pripovetke) prevođene su na nemački jezik gotovo uporedo s njihovim objavljivanjem, ponekad i pre toga, neposredno iz Vukovih rukopisa ili kazivanja. Dvesta pedeset lirskih i epskih pesama prevedeno je već 1825. godine. Pojava zbirki srpske narodne poezije ocenjena je tada kao „jedan od najznačajnijih književnih događaja modernog vremena“. Na osnovu nemačkih prevoda nastaju prevodi i na druge jezike – na engleski (Džon Bauring), francuski (E. Bojar), švedski (Finac Johan Runeberg), ruski (Puškin) i dr.

Jedan od najvećih nemačkih kompozitora, Johanes Brams, komponovao čak osam svojih dela prema srpskim narodnim melodijama. Na teme iz srpskih narodnih pesama komponovali supored njega i Čajkovski, Dvoržak, Rubinštajn, Korsakov i dr.

Osim gramatike i narodnih pesmama po kojima je najpoznatiji, Vukovo delo uključuje i istoriografski rad. Pisao je o događajima iz Prvog srpskog ustanka, vladavini kneza Miloša Obrenovića, napisao nekoliko monografija odnosno portreta nekih značajnih ličnosti tog doba (Hajduk Veljka Petrovića, Petra Dobrnjca i dr.). Takođe, opisivao je srpski narodni folklor, običaje i verovanja. Zbog svega toga, može se reći da je Vuk Karadžić bio lingvista, pisac, prevodilac, istoričar, putopisac… Drugim rečima, bavio se svime onime što je u to vreme spadalo u domen društvenih nauka. Dosta je putovao i upoznao različite kulture u kojima je takođe video bogatstvo.

Vuk Karadžić je umro u Beču 1864. godine sa knjigom narodnih pesama u rukama, kojima se, kako je isticao, celog života bavio kao „najmilijim poslom“. UNESCO je 1987. godinu (dvestotu godišnjicu njegovog rođenja) proglasio godinom Vuka Karadžića.

(Fotografije: pravestvari.rs, povijest.hr)