Ruđer Bošković

Na današnji dan, 13. februara 1787. godine umro je Ruđer Josip Bošković, dubrovački filozof, astronom, matematičar, fizičar, inženjer, pesnik, diplomata i profesor.

Ruđer Bošković rođen je 18. maja 1711. godine u Dubrovniku, tada Dubrovačka republika. Gimnaziju je završio u Dubrovniku u Jezuitskom zavodu. Sa 15 godine 1725. stupa u Jezuitski red i odlazi u Rim. Stekao je vrlo visoko obrazovanje, mukotrpno se penjući jezuitskom hijerarhijom. Studirao je dve godine retoriku i poeziju, zatim tri godine filozofiju i matematiku, da obrazovanje okončao nakon pet godina teologije.

Od 1744. do 1759. godine bio je predavač na katedri za matematiku Kolegijuma u Rimu. Pred kraj boravka u rimu shvatio je da je jezuitski red u krizi o odlučuje da ode u Pariz, a zatim u London a onda kratko boravi u Carigradu (1761). U Italiju se vraća 1763. godine. Sledeće, 1764. godine postaje profesor matematike na Univerzitetu u Paviji. Od 1965 do 1772. godine živi u Milanu gde osniva poznatu Milansku opservatoriju i postaje njen prvi direktor.

Nakon ukidanja jezuitskog reda, 1773. godine, ostaje obični sveštenik i seli se u Pariz. U Parizu provodi osam godina radeći kao šef marinske optike na Sorboni. Pariz napušta 1782. godine i vraća se u Italiju, da bi se 1785. godine doselio u Milano, gde pritisnut umorom i duševnom slabošću, ali i posledicama “dugotrajne groznice” (koju je stekao na obali Male Azije kada je svojevremeno krenuo u Carigrad) okončava svoj život 13. februara 1787. godine.

Tokom života dao je ogroman doprinos u svim oblastima u kojima se bavio. Bio je jedan od najznačajnijih naučnika svog vremena. Izabran je za dopisnog člana Akademije nauka u Parizu, 1748. godine. Kraljevsko Naučno društvo u Londonu ga bira za svog redovnog člana 1760, a zatim to čini i Akademija nauka u Petrogradu. Članstvo su mu ponudile i Akademije iz Rima, Bolonje, Holandije, kao i niz drugih naučnih ustanova i društava.

Sa 70 radova bio je jedan od najplodnijih naučnika tog doba. Objavio je 19 radova iz matematike, 15 iz astronomije i 28 iz fizike, dok su ostala dela bila poetska ili putopisna.

Lion Lederman, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku, u svojoj knjizi “Božija čestica”, u kojoj govori o istoriji traganja za elementarnim česticama, strukturom materije i Higsovom česticom (tzv. “božija” čestica), jedno poglavlje posvetio je upravo Ruđeru Boškoviću, uz Galileja, Njutna i mnoga druga poznata imena iz istorije nauke.

Dalmatinski pesnik

Još jedna beleška, završna, o ovoj etapi, dobu mehanike, velikoj eri klasične fizike. Frazu “išao je ispred svog vremena” ljudi koriste često i prečesto. Ali ja ću je ovde ipak upotrebiti. Ne govorim o Galileju niti o Njutnu. Obojica su stigla baš u pravo vreme, ni prerano ni prekasno. Gravitacija, vršenje opita, merenje, matematički dokazi… sve te stvari bile su u vazduhu. Galilej, Kepler, Bahe i Njutn bili su prihvaćeni – slavljeni sa fanfarama! – u sopstvenom vremenu zato što su nastupali sa zamislima koje je naučna zajednica bila spremna da prihvati. Nije svako te sreće.

Ruđer Josim Bošković, po rođenju Dubrovčanin, koji je veliki deo svoje karijere proveo ipak u Rimu, rođen je 1711. godine, šesnaest godina pre smrti Njutna. Bošković je veoma podržavao Njutnove teorije, ali je imao izvesne probleme sa zakonom gravitacije. Rekao je da su ti problemi u vezi sa “klasičnom granicom” koja se sastoji u tome što, kad su razdaljine veoma velike, možeš da se opredeliš za neku približno tačnu vrednost. Bošković je tvrdio da su Njutnovi zakoni gravitacije “maltene savršeno tačni, ali da izvesna odstupanja od zakona o obrnutom kvadratu rastojanja ipak postoje, iako su vrlo malena.” Nagađao je da će ovaj klasični zakon morati sasvim da se “sruši” na atomskoj razmeri veličina, na kojoj su sile privlačenja zamenjene oscilacijama između privlačnih i odbojnih sila. Zaprepašćujuća misao za naučnika u osamnaestom veku.

Bošković se rvao i sa starim problemom delovanja iz daljine. Pošto je pre svega i iznad svega geometar, došao je na zamisao da postoje polja sile pomoću kojih možemo da objasnimo kako tela deluju na druga tela na rastojanju. Ali čekajte, nije to sve!

Bošković je imao još jednu zamisao, potpuno ludačku za osamnaesti vek (a možda i za bilo koji drugi). Materija je sazdana od nevidljivih i nedeljivih atoma, rekao je on. Dobro, to nije osobito novo, sa tim bi se saglasili i Leukip, Demokrit, Galilej, Njutn i drugi. Ali čujte ovo što je novo: Bošković je tvrdio da te čestice nemaju veličinu; naime, da su geometrijske tačke. Jasno je, kao i kod mnogih drugih zamisli u nauci, sa se za ovo mogu naći nagoveštaji u radovima ranijih naučnika; verovatno već i starih Grka, a naravno i kod Galileja. Kao što ste možda zapamtili načasovima geometrije u srednjoj školi, tačka je samo jedno mesto. Bez dimenzija. A Bošković tvrdi, ni manje ni više, da je materija sazdana od čestica koje nemaju nikakve dimenzije! Mi nađosmo, evo pre dvadesetak godina, jednu česticu koja odgovara tom opisu. Nazvasmo je kvark.

L. Lederman, “Božija čestica”

Godine 1950. u Zagrebu je osnova Institut Ruđer Bošković, danas jedna od najvažnijih naučnih institucija u Hrvatskoj. U Beogradu je grupa studenata 22. aprila 1934. godine osnovala Astronomsko društvo “Ruđer Bošković”, jedno od najstarijih astronomskih društava u Evropi i najstarije na Balkanu.

Više o Ruđeru Boškoviću možete saznati na sajtovima Kosmodrom i u Petničkim sveskama br. 65.

(Prvi put objavljeno 13. februara 2019.)