Robovlasničko društvo

Društvo u sociologiji i antropološkim naukama označava opšti pojam koji obuhvata različite karakteristike određenog broja ljudi, koji žive zajedno i direktno ili indirektno vrše međusobne interakcije. Društvo oblikuju saradnja i komunikacija, ali i različitosti i sukobi oko raspolaganja materijalnim i simboličkim dobrima. Elementi društvene organizacije nisu niti prirodno dati niti nepromenljivi.

Posebni tip društva uključuje zajedničke karakteristike koje su dominirale (ili dominiraju) kod većeg broja pojedinačnih društva u određenom dužem vremenskom periodu i na širem prostoru. U istorijskom smislu takvi primeri bili su: robovlasničko društvo, feudalno društvo, kapitalističko društvo, socijalističko društvo.

Marksistička teorija pod robovlasništvom podrazumeva društveno-ekonomsku formaciju koja je nastala sa civilizacijom i državom, odnosno nestankom besklasne prvobitne zajednice, kada podela rada dovodi do podele društva na vladajuću i potlačenu klasu – odnosno na robovlasnike i robove. Robovlasnička društveno-ekonomska formacija postojala je do 476. godine, a nestala je s padom Rimskog Carstva, kada je zamenjena novom društveno-ekonomskom formacijom pod nazivom feudalizam.

Robovlasničko društvo predstavlja društvo utemeljeno na eksploataciji robovskog rada. Robovlasništvo je sistem u kome se ljudi tretiraju kao imovina kojom se može trgovati, koja se može prisiljavati na rad, čak i ubijati.

Robovlasništvo je bilo prisutno u svim društvima Starog sveta, mada ne svuda u istoj meri i na isti način. Razlike su proizlazile delom iz geografskog položaja, a delom iz ekonomskih i društvenih uslova koji su vladali na pojedinim područjima. Prva robovlasnička društva nastala su na prelazu iz IV u III vek p.n.e. u Mesopotamiji i Egiptu. Klasičan oblik robovlasničkog društva postojao je i na Sredozemlju i trajao je oko hiljadu godina, do V veka n.e., kada ga je zamenio evropski feudalni društveni poredak, a ponovno se javio na početku novog veka u evropskim kolonijama u Americi i Africi.

Postojala su dva osnovna tipa ropstva: istočnjačko ropstvo (u Asiriji, Vavilonu, Indiji, Kini, Persiji i Egiptu) i antičko ropstvo u staroj Grčkoj i Rimu. Robovlasnička društva u Aziji i Africi formirala su se oko velikih reka. Proizvodnja u njima je u velikoj meri zavisila od regulacije tih reka i od izgradnje sistema za navodnjavanje (kanala, nasipa i sl.) koji su se, u to vreme, mogli graditi i održavati samo uz pomoć velikog broja radnika. Na takvom sistemu proizvodnje nastala je hijerarhijska i centralizovana struktura vlasti na čijem vrhu se nalazio vladar-despot. Sva zemlja i svi robovi nalazili su se u njegovom vlasništvu i njima je upravljao glomazan birokratski aparat.

Za razliku od njega, antičko ropstvo nosi privatno-robovlasnička obeležja. Rodovske starešine i verski poglavari su za sebe uzimali najbolje oranice, pašnjake i stoku, koji su prelazile u njihovo vlasništvo. Budući da je za obrađivanje tog imanja radna snaga kojom je raspolagala jedna porodica bila nedovoljna, morali su da potraže tuđu. Ratni zarobljenici su bili prvi obespravljeni i neslobodni članovi društva koji su morali da rade za druge porodice. Na taj način se razvilo tzv. patrijarhalno ropstvo. U prvo vreme rob još uvek nije bio glavni proizvođač, nego samo pomoćna radna snaga u patrijarhalnoj porodici, gde je radio uz njene ostale članove, ali nije učestvovao u deobi rezultata, nije imao pravo da osnuje vlastitu porodicu i nije uživao slobodu kao drugi.

Zbog velikih poreskih obaveza i drugih nameta koje su im vlasti propisivale, kao i usled elementarnih nepogoda i ratnih pustošenja, sitni seljaci i zanatlije su često morali da uzimaju pozajmice od bogatih robovlasnika, zelenaša i trgovaca. Prezaduženim seljacima i zanatlijama poverenici su najpre uzimali imanja, a ako to nije bilo dovoljno da se namiri dug, onda je neko iz porodice postajao rob, a nekad i cela porodica. Tako se u antičkoj Grčkoj i Rimu razvilo pravo roditelja da prodaju svoju decu u roblje, kao i pravo robovlasnika, zelenaša i trgovaca da pretvaraju ratne zarobljenike i svoje prezadužene sugrađane u robove. Tako je nastalo dužničko ropstvo.
Uz osvajanja, razvila su se mnogobrojna tržišta na kojima su se robovlasnici mogli nabavljati nove robove. Vremenom su robovi postali glavna radna snaga, a klasa robovlasnika nije više uopšte učestvovala u procesu proizvodnje. Privreda robovlasničkog društva uglavnom je bila naturalna. Proizvodi proizvedeni robovskim radom najvećim delom su služili za potrošnju njihovih gospodara, a samo se manji deo iznosio na tržište radi prodaje za novac ili zamene za druge proizvode.

Ipak, na velikim robovlasničkim zemljoposedima, tzv. latifundijama počela je da se razvija jednostavnija ili složenija kooperacija na osnovu masovnog robovskog rada. U isto vreme, u gradovima je počelo da se razvija robovsko zanatstvo. Grupe robova su izrađivale različite zanatske proizvode ili su učestvovali u podizanju javnih zgrada, puteva, kanala ili vodovoda. Javila se i određena radna diferencijacija među robovima, pa se s kvalifikovanijim, veštijim i boljim robovima nešto pažljivije postupalo.

Robovlasnički način proizvodnje se, međutim, nije mogao razvijati dalje od ručnog zanatskog rada i obrade zemlje primitivnim poljoprivrednim oruđima, jer je počivao na eksploataciji prostog rada velikog broja robova, čija je produktivnost bila niska. Bezdušan odnos robovlasnika prema robovima navodio je robove tokom vremena na organizovan otpor u različitim oblicima. To je dovelo do uvođenja većeg broja nadzornika i čuvara, što je znatno poskupelo sistem privređivanja.

S druge strane, sitni seljaci i slobodne zanatlije, isti ti koji su ubrzano propadali, bili su glavni izvor sredstava za podmirenje državnih rashoda i predstavljali su glavni korpus za regrutaciju vojske. Sa njihovim brzim propadanjem smanjivala su se finansijska sredstva za vođenje ratova, što je potkopavalo vojnu moć robovlasnika. Kao rezultat svega ovoga, sa navalom varvarskih plemena na prostor Rimskog carstva počeli su da se nižu ratni porazi, pa je s njima prestao i dotok jeftinih robova. Vojne poraze pratilo je snažno unutrašnje društveno raslojavanje, osiromašenje sela i gradske sirotinje. Takođe je rastao i otpor robova koji je sve češće prerastao u oružane ustanke. Najpoznatiji su ustanak robova na Siciliji (136. do 132. godine p.n.e.) i Spartakov ustanak (73. do 71. godine p.n.e.). Iako su svi ti ustanci bili neuspešni, bili su jasan znak početka propadanja robovlasničkog društva. Robovi su postali retki, njihov rad preskup i nerentabilan, a rad slobodnih ljudi moralno obeležen kao „nedostojan“.

Jedan od izlaza iz takve situacije bio je deljenje latifundija na sitne parcele koje su davane u zakup seljacima, a kasnije i pojedinim robovima. Na taj način nastao je sloj zavisnih seljaka – kolona, koji su samostalno vodili svoje sitne posede na državnoj ili privatnoj zemlji, a vlasnicima su bili obavezni da plaćaju propisane dažbine. Ovde se već nazire početak novog, feudalnog načina proizvodnje. Konačna propast Zapadnog rimskog carstva (476. god.) značila je i kraj starovekovnog robovlasničkog poretka na Zapadu. Robovlasništvo se nešto duže održalo na Istoku, u kineskom, arapskom i turskom carstvu.

Na žalost, to nije bio konačan kraj robovlasništva ni na Zapadu. Ono se ponovo javilo kao novovekovno robovlasništvo u prekookeanskim španskim, portugalskim, holandskim, engleskim i francuskim kolonijama. Većina robovske radne snage dovožena je iz Zapadne Afrike, sa atlantske obale. Robovi su nabavljani za rad na plantažama pirinča, pamuka, šećerne trske, kakaoa, kao i u rudnicima. Između 1600. i 1900. godine oko 11,5 mil. robova prevezeno je atlantskim putem na oba američka kontinenta, a kroz Saharu su, za potrebe robovlasnika u arapskom prostoru, na Bliskom istoku i u Indiji, trgovci robljem od XVII do XIX veka prevezli oko 1,8 mil. robova. Posebno su u teškom položaju bile žene, jer su bile i seksualno iskorišćavane od svojih gospodara. Ropstvo je u većini zemalja ukinuto tokom XIX veka. Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima iz 1948. koja je doneta u Ujedinjenim nacijama, ropstvo je eksplicitno zabranjeno. Iako zabranjeno, ropstvo se i danas održava u prikrivenim oblicima, poput rada na crno i prostitucije (tzv. „belo roblje“ – trgovina ženama i decom), do kojih dolazi najčešće nasilnim otimanjem ili prevarama i odvođenjem ljudi ilegalnim kanalima iz zemalja tzv. Trećeg sveta, delom i bivšeg socijalističkog Istoka.