Delimično pomračenje Sunca (25. oktobar 2022)

Još tačno deset dana deli nas do predstojećeg delimičnog pomračenja Sunca koje će biti vidljivo iz Srbije.

Pomračenje Sunca za mnoge je verovatno najznačajnija i najazanimljivija pojava koju možemo da posmatramo, ne samo ovog meseca/godine, već uopšte u astronomiji. Verovano se mnogi još uvek sećaju “velikog” Evropskog totalnog pomračenja Sunca iz avgusta 1999. godine. Mnogima od nas je ovo pomračenje ostalo u lepom sećanju, ali događaji koji su ga u javnosti pratili nisu ostavili lepe uspomene. Neopisivi strah od ove obične, prirodne pojave, zastrašujuće izjave u medijima, upozorenja koja su stizala iz zvaničnih institucija…. spuštene roletne, ljudi u podrumima, puste ulice. Sve to, bacilo je tamnu senku na ovu lepu astronomsku pojavu. Totalno pomračenje Sunca iz 1999. godine došlo je i prošlo, Sunce je izašlo iz senke, ali “pomračenje uma i naroda” koje se tada dogodilo nastavilo je da baca senku na ove naše prostore. Bila su i prošla neka naredna pomračenja, više ih se niko (toliko) nije plašio, ali ona je još uvek je tu. Za sve nas “hrabre” koji su tada ostali napolju i posmatrali ovu retku astronomsku pojavu, taj 11. avgust 1999. godine ostao je u sećanju kao dan kada su posmatrali jedno od “najvećih” totalnih pomračenja Sunca u Evropi.

Pomračenje koje dolazi ovog meseca neće biti tako “veliko” i zanimljivo, tj. neće nigde biti totalno, ali ipak je to pomračenje Sunca i, za većinu posmatrača, neće biti manje zanimljivo. Oktobarsko pomračenje Sunca je treće, od četiri pomračenja ove godine. Prethodilo mi je jedno delimično pomračenje Sunca (30. aprila) i totalno pomračenje Meseca (16. maj). Do kraja godine odigraće se još jedno totalno pomračenje Meseca. Prvi put posle 2018. godine u ovoj godini neće biti totalnih pomračenja Sunca ili Meseca.

Predstojeće delimično pomračenje Sunca jedino je ovogodišnje pomračenje koje se vidi iz naših krajeva. U utorak, 25. oktobra, pomračenje počinje oko 11:25 h i traje do 13:42 h. Maksimum pomračenja nastupiće oko 12:33 h i njegova magnituda iznosiće 42,5%.

Ovo pomračenje Sunca videće se širom istočne hemisfere naše planete, od Islanda (gde će se odigrati otprilike u vreme izlaska Sunca) do zapadne Indije (gde če pomračenje nastupiti u vreme zalaska Sunca). Najbolja mesta za posmatranje su iz velikog dela Evrope, Srednjeg istoka, zapadne Azije i severoistočne Afrike. Maksimum pomračenja videće se iz Zapadnog Sibira (oko 2500 km severoistočno od Moskve) , gde će oko 82% površine diska, tj. 86% prečnika Sunca biti prekriveno senkom Meseca. Magnituda pomračenja u nekim od velikih gradova iznosiće: Moskva(71%), Teheran (64%), Stokholm (56%), Delhi (55%), Istanbul (49%), Kairo (37%), London (26%), Pariz (24%) itd. Za druga mesta podatke možete da pronađete ovde.

Kako posmatrati pomračenje?

Pomračenje Sunca je, za posmatranje, jedna od najatraktivniji astronomskih pojava. Posmatranje pomračenja je relativno lako i nije neophodna nikakva dodatna optička oprema, ali neophodno je voditi računa o bezbednosti, tj. Sunce nikad ne treba gledati nezaštićenim okom već je obavezno koristiti različita sredstva zaštite. Najbolja zaštita za posmatranje su specijalne folije ili naočare, ali do njih najčešće nije lako doći. Od, skoro svima dostupnih materijala, najsigurnije je koristiti zaštitna stakla za zavarivanje (oznaka #14). Ako niste sigurni koju zaštitu da koristite za posmatranje jedan od kriterijuma koji može da vam pomogne pri donošenju izbora je zaštita kroz koju možete da vidite bilo šta iz okoline, osim Sunca (ili užarene niti u standardnoj sijalici) nije dobra! Prema tome, koliko vam god bile dobre naočare za Sunce – ne koristite ih! Naravno, ne koristite ni oblake kao solarni filter.

U slučaju da nemate ništa od navedenih sredstava zaštite, pomračenje Sunca možete da posmatrate i indirektnim metodama. Za razliku od direktnih metoda gde tokom posmatranja okom gledate direktno u Sunce, kod indirektnih metoda posmatrate link Sunca na nekom zaklonu. Dva najpoznatija primera indirektnih metoda su “pinhole” kamera i projekcija kroz optičke instrumente (dvogled, teleskop).

Zanimljiv i efikasan način za posmatranje je korišćenjem “pinhole” kamere, koju je vrlo jednostavno napraviti. Ova kamera sastoji se od kartonske kutije, parčeta folije i nekog zaklona (beo papir). Sve što je potrebno da uradite je da na jednom kraju kutije izbušite veću rupu, na tu rupu postavite foliju, a na foliji iglom napravite vrlo mali otvor. Na drugom kraju kutije postavite beo papir. Ovu jednostavnu “pinhole” kameru okrenite u pravcu Sunca tako da svetlost pada pravo kroz rupicu na papir. Na papiru će se formirati lik Sunca. Na ovaj način možete da vidite pege na Sunčevom disku i da pratite pomračenje. Detaljno uputsvo za pravljenje “pinhole” kamere možete da pronađete ovde ili ovde.

Tokom pomračenja na listovima drveća može se videti isti efekat koji nastaje posmatranjem kroz “pinhole” kameru. Pore na listovima ponašaju se kao rupice na ovoj kameri što dovodi formiranja srpastih senki na površini.

Indirektno posmatranje Sunca kroz dvogled/teleskop realizuje se na sličan način kao i kroz “pinhole” kameru. Ako se odlučite za ovaj metod neophodno je da vodite računa o zagrevanju unutrašnjosti teleskopa i nikada ne ostavljajte dvogled/teleskop dugo okrenut u pravcu Sunca, pošto može doći do pregrevanja i deformacije unutrašnjih elemenata.

U slučaju da se odlučite za direktno posmatranje teleskopom/dvogledom,  ili fotografisanje pomračenja, obavezno koristite zaštitne folije i sredstva koja su za to predviđena, da bi sprečili oštećenja osetljive opreme.

Kako nastaje pomračenje Sunca?

Pomračenje Sunca nastaje kad se Mesec nađe između Zemlje i Sunca. U zavisnosti od međusobnog položaja ova tri tela razlikuju se i vrste pomračenja, pa tako pomračenje (u trenutku maksimuma) može biti delimično, totalno i prstenasto.

Delimično pomračenje je najčešće i nastaje kad Mesečeva senka ne prekrije u potpunosti disk Sunca. Kod svakog pomračenja na najvećem delu Zemlje, gde je pomračenje vidljivo, ono se vidi kao delimično. Totalno pomračenje nastaje kad mesečeva senka u potpunosti “sakrije” Sunce. Kako je rastojanje Zemlja – Mesec promenljivo nekad se desi da je Mesec nešto dalji od naše planete pa njegova senka nije dovoljno velika da pokrije Sunce. U tom slučajnu u trenutku maksimuma oko Mesečeve senke ostaje vidljiv jedan “sjajan” prsten Sunčeve svetlosti, pa se ovakav tip pomračenja naziva prstenasto pomračenje.

Ima li opasnosti?

Pomračenje Sunca nije opasna pojava i nema nikakvih razloga za strah! Ako ne odlučite da posmatrate pomračenje, verovatno ga nećete ni primetiti niti ima potrebe da zbog pomračenja brinete ili se ponašate drugačije nego bilo kog drugog dana. Pomračenju iz 1999. godine prethodila je kampanja koja je ljude plašila različitim pričama o povećanom zračenju i drugim opasnim pojavama tokom pomračenja. Sve te priče bile su pogrešne, nikakvog povećanja zračenja nema. Sunce sija na potpuno isti način kao i bilo kog drugog dana, jedina je razlika u tome što se između nas i Sunca nalazi Mesec pa čak i ono što sa Sunca dolazi do nas drugim danima tad ne može.

Kada je sledeće pomračenje?

Gledano za celu planetu pomračenje Sunca nastaje nije retka pojava. Svake godine na Zemlji se dogodi između dva i pet pomračenja Sunca. Poslednji put je pet pomračenja u godini zabeleženo je 1935. godine, a sledeći put to će se dogoditi tek 2206. godine. U proseku, u svakom veku nastupi oko 240 pomračenja Sunca. Iako na osnovu ovih podataka pomračenje Sunca deluje kao česta pojava mi ga ne viđamo toliko često. Zona pomračenja, naročito totalnog, je mala i tokom svakog pomračenja pokriva samo jedan mali deo površine naše planete. U proseku iz iste tačke na Zemlji moguće je posmatrati totalno pomračenje jednom u 300-400 godina.

Sledeće sledeće totalno pomračenje u Evropi videće se 12. avgusta 2026. godine, ali iz naših krajeva ovo pomračenje će biti vrlo “malo”. Godinu dana kasnije, 2. avgusta 2027. godine linija totalnog pomračenja proćiće kroz sever Afrike i tada će iz naših krajeva biti vidljivo pomračenje magnitude 67%. Ako ne želite da čekate 2027. godinu predstojeće pomračenje (25. oktobra) je najbolja prilika za posmatranje delimičnog pomračenja Sunca..

Ako na dan pomračenja budete u Nišu pomračenje možete da posmatrate sa članovima Astronomskog društva “Alfa”. Za više informacija o planiranim aktivnostima pratite sajt i Facebook stranu AD “Alfa”.